Tóm tắt lý thuyết
1.1. Sử dụng và bảo vệ đất trồng
Do quá trình hình thành đất, tác động của điều kiện tự nhiên, sự phát triển kinh tế – xã hội, canh tác chưa hợp lí của con người đã hình thành một số loại đất có các yếu tố làm hạn chế ở nhiều đất chua, đất màn sự sinh trưởng và phát triển của cây trồng như đất chua, đất mặn và đất bạc màu. Chính vì vậy, cần sử dụng đất trồng hợp lí, khoa học và hiệu quả.
a. Chọn cây trồng phù hợp với từng loại đất
Mỗi loại cây trồng chỉ thích hợp với một loại đất nhất định (ví dụ: Cây chè thích hợp với đất chua, cây họ đậu thích hợp với đất kiềm, cây cỏi thích hợp với đất mặn,… ). Vì vậy, trong trồng trọt cần lựa chọn cây trồng phù hợp với từng loại đất để cây trồng sinh trưởng, phát triển tốt, cho năng suất cao. Nếu trồng cây trên đất không thích hợp, cây sinh trưởng và phát triển chậm, năng suất thấp, thậm chí không cho thu hoạch.
b. Kết hợp sử dụng đất và cải tạo đất
Trong quá trình trồng trọt, cây trồng sử dụng các chất dinh dưỡng trong đất làm cho đất trồng bị suy giảm và mất cân đối dinh dưỡng. Vì vậy, cần phải kết hợp việc trồng trọt và bón phân hợp lí, đặc biệt là bón phân hữu cơ và bón phân vi sinh để bù đắp chất dinh dưỡng cho đất, giúp cải tạo đất.
c. Canh tác bền vững
Canh tác bền vững gồm luân canh, tăng vụ, trồng xen, trồng gối, làm ruộng bậc thang, bố trí thời vụ thích hợp để tránh điều kiện bắt lợi do biến đổi khi hậu (hạn, mặn, lũ lụt,… ) nhằm tăng năng suất cây trồng, tạo việc làm cho người dân, nâng cao hiệu quả kinh tế trên diện tích gieo trồng. Ngoài ra, ứng dụng mô hình nông nghiệp công nghệ cao là một trong các biện pháp nâng cao hiệu quả sử dụng đất trồng.
1.2. Một số biện pháp cải tạo đất trồng
a. Cải tạo đất chua
Đất chua và nguyên nhân gây ra đất chua
Đất chua là đất trong dung dịch có nồng độ H+ lớn hơn nồng độ OH–, nhiều Al3+, Fe3+ tự do. Một số nguyên nhân chính làm cho đất bị chua là do nước mưa làm rửa trôi các cation kiểm (Ca2+, Mg2+, K+) trong đất. Trong quá trình trồng trọt, cây trồng lấy đi một lượng cation kiềm trong đất mà không được hoàn trả lại cho đất; do quá trình canh tác bón phân hoá học chua sinh li (ammonium sulfate, potassium chloride….) vào đất, các cation NH4+, K– được keo đất, cây trồng hấp phụ để lại gốc SO42-, Cl– tạo thành H2SO4, HCI làm cho đất bị chua. Ngoài ra, sự phân giải chất hữu cơ trong điều kiện kị khí (ít hoặc không có khi oxygen) đã sinh ra nhiều loại acid hữu cơ làm cho đất bị chua.
Biện pháp cải tạo đất chua
– Biện pháp bón với bón với khử chua: (Hinh 4.1), kết tủa Al và Fe3+ di động làm mất khả năng gây độc cho cây và cố định lên trong đất; tăng cường hoạt động của vi sinh vật trong đất, huy động thức ăn cho cây; xúc tiến hình thành kết cấu đất làm cho đất tơi, xốp và điều chỉnh pH phù hợp với yêu cầu của cây trồng.
Hình 4.1. Bón phân cải tạo đất chua
– Biện pháp thuỷ lợi: Vùng ngoài để biển cần củng cố, đắp đê kết hợp trồng cây chắn sóng, ngăn nước biển tràn vào đồng ruộng. Vùng trong để sử dụng nước ngọt kết hợp với bón vôi để khử chua.
– Biện pháp canh tác: Hạn chế hoặc không làm đất vào mùa mưa ở vùng đồi núi, vùng đất dốc nhằm hạn chế rửa trôi các cation kiềm trong đất. Che phủ đất bằng tàn dư thực vật, nylon, trồng cây phân xanh.
b. Cải tạo đất mặn
Đất mặn và nguyên nhân gây ra đất mặn
– Đất mặn là những loại đất có nồng độ muối hoà tan (NaCl, Na2SO4 CasO4, MgSO4,…) trên 2,56%.
– Đất mặn được hình thành ở các vùng ven biển có địa hình thấp do thuỷ triều, vỡ đề hoặc do nước biển theo các cửa sông vào bên trong đất liền mang theo lượng muối hoà tan làm đất bị mặn. Ngoài ra, do nước ngầm chứa hàm lượng muối hoà tan thấm lên tầng đất mặt làm đất bị mặn.
Biện pháp cải tạo đất mặn
– Biện pháp bón phân: Ưu tiên sử dụng phân hữu cơ, hạn chế sử dụng phân vô cơ chứa clo hay sulfate. Bón vôi kết hợp rửa mặn có tác dụng cải tạo đất mặn nhanh chóng.
– Biện pháp thuỷ lợi: Xây dựng, củng cố hệ thống đê biển, trồng cây chán sống để ngăn nước mạn xâm n nhập. Xây dựng hệ thống kênh, mương để thau rửa, tiêu mặn (Hình 4.2). Làm mương hạ mực nước ngầm để ngăn mặn không thấm lên tầng đất trồng.
Vùng ngoài đê biển cần củng cố giữ đề, trồng cây chắn sóng, nuôi trồng thuỷ sản. Vùng trong đê biển cần kết hợp vừa sử dụng, vừa cải tạo.
– Biện pháp canh tác: Xây dựng chế độ luân canh hợp li, bố trí thời vụ để tránh mặn.
– Chế độ làm đất thích hợp: Cày không lật, xới đất nhiều lần để cắt đứt mao quản làm cho muỗi không thấm lên tầng đất mặt. Vùng đất đã cải tạo không đề đất bị khô hạn, không làm đất ải.
Hình 4.2. Cải tạo đất mặn bằng biện pháp thủy lợi
c. Cải tạo đất xám bạc màu
Đất xám bạc màu và nguyên nhân gây ra đất xám bạc màu
– Đất xám bạc màu là loại đất có tầng canh tác mỏng, thành phần cơ giới nhẹ, nghèo chất dinh dưỡng, đất chua, vi sinh vật có ích hoạt động kém.
– Đất có thể bị bạc màu do một số nguyên nhân chính sau: – Ở những vùng tiếp giáp giữa đồng bằng và trung du miền núi thường có địa hình dốc thoải nên quá trình rửa trôi chất dinh dưỡng trong đất diễn ra mạnh mẽ làm cho đất bị bạc màu.
– Do tập quán canh tác lạc hậu (trồng một loại cây trồng liên tục trong nhiều năm, làm đất không đúng cách, bố trí thời vụ không hợp lí, để đất trống vào mùa mưa,….) làm cho đất trở nên mất cân đối và nghèo dinh dưỡng, bị chua,…
– Ở nước ta, đất xám bạc màu phân bố rộng rãi ở các vùng trung du Bắc Bộ, Đông Nam Bộ và Tây Nguyên.
Biện pháp cải tạo đất xám bạc màu
– Biện pháp bón phân: Bón phân hữu cơ, phân vô cơ. phân xanh, đặc biệt chú ý bón phân hữu cơ đề vừa nâng cao độ phì nhiêu của đất, vừa cung cấp dinh dưỡng cho cây trồng, giúp cây trồng sinh trưởng và phát triển tốt, cho năng suất cao. Bón vôi để nâng cao độ pH đất và cải tạo tính chất vật lí của đất
– Biện pháp thuỷ lợi: Tưới, tiêu hợp lí nhằm tránh rửa trôi các dinh dưỡng trong đất.
– Biện pháp canh tác: Bố trí hệ thống cây trồng, sử dụng giống ngắn ngày thích hợp. Sử dụng công thức luân canh, tăng vụ, trồng xen cây họ đậu để vừa tăng thu nhập, vừa cải tạo đất (Hình 4.3).
Hình 4.3. Mô hình trồng xen ngô và lạc
Bài tập minh họa
Bài 1.
Thế nào là đất chua, đất mặn và đất bạc màu? Nguyên nhân nào là cho đất bị chua, bị mặn, bị bạc màu? Cần làm gì để cải tạo các loại đất đó?
Phương pháp giải:
Nghiên cứu nội dung kiến thức mục I. Sử dụng và bảo vệ đất trồng
Lời giải chi tiết:
– Đất chua: là đất trong dung dịch có nồng độ H+ lớn hơn nồng độ OH-, nhiều Al3+, Fe3+ tự do.
+ Nguyên nhân: nước mưa làm rửa trôi các cation kiềm (Ca2+, Mg2+, K+) trong đất.
+ Biện pháp: bón phân, thủy lợi, canh tác.
– Đất mặn: là những loại đất có nồng độ muối hòa tan (NaCl, Na2SO4, CaSO4, MgSO4…) trên 2,56%
+ Nguyên nhân: đất mặn được hình thành ở các vùng ven biển có địa hình thấp do thủy triều, vỡ đê hoặc do nước biển theo các cửa sông vào bên trong đất liền mang theo một lượng muối hòa tan, do nước ngầm chứa hàm lượng muối hòa tan thấm lên tầng đất mặt
+ Biện pháp: bón phân, thủy lợi, canh tác, chế độ làm đất thích hợp.
– Đất bạc màu: là loại đất có tầng canh tác mỏng, thành phần cơ giới nhẹ, nghèo chất dinh dưỡng, đất chua, vi sinh vật có ích hoạt động kém.
+ Nguyên nhân: Ở vùng tiếp giáp giữa đồng bằng và trung du miền núi thường có địa hình dốc thoải nên quá trình rửa trôi chất dinh dưỡng trong đất diễn ra mạnh mẽ; do tập quán canh tác lạc hậu.
+ Biện pháp: bón phân, thủy lợi, canh tác
Bài 2.
Em hãy giải thích cơ sở khoa học của việc luân canh, trồng xen, trồng gối và bố trí thời vụ thích hợp.
Phương pháp giải:
Nghiên cứu nội dung kiến thức mục II. Một số biện pháp cải tạo đất trồng
Lời giải chi tiết:
Việc trồng độc canh một loại cây trồng trên một đơn vị diện tích trong thời gian dài làm cho nguồn dinh dưỡng trong đất ngày càng cạn kiệt, cấu trúc đất bị thoái hóa, dần dần cây không thể hấp thu được chất dinh dưỡng
Bằng biện pháp luân canh cây trồng, chất dinh dưỡng trong đất được điều hòa và cải thiện cấu trúc đất. Chính nhờ tác động cơ học vào đất làm cho tầng đất ngày càng được cải thiện, làm cho đất thông thoáng, hệ vi sinh vật phát triển
Trồng cây độc canh làm cho dịch ngày càng thích nghi và phát triển, làm cho cây trồng bị hư hại. Luân canh, xen canh chính là giải pháp tốt cho việc này.
Ngoài ra, luân canh, xen canh còn giúp ích cho việc quản lí cỏ dại, hiệu quả trong việc giảm thiểu thuốc trừ cỏ, duy trì sự an toàn với sức khỏe con người và môi trường. Xen canh giúp tận dụng tốt nhất diện tích đất canh tác, dinh dưỡng và ánh sáng.
Trồng gối nghĩa là trên cùng một diện tích đất, khi cây đã ở giai đoạn phát triển (ra hoa, chín) sắp thu hoạch thì trồng xem tiếp một cây khác. Khi cây trồng được thu hoạch thì cây trồng sau tiếp tục được phát triển. Điều này giúp làm tăng năng suất, tạo nên thảm thực vật phủ kín và chống lại sự xói mòn..
Bố trí mùa vụ thích hợp là cách thức tạo nên sự lệch pha và tình trạng mất cân bằng đối với sự phát triển của sâu bệnh, làm giảm thiểu mức độ gây ô nhiễm cho môi trường. Nếu biết cách bố trí hợp lý thời vụ thì sẽ tạo thêm điều kiện để sử dụng tốt tài nguyên khí tượng thuỷ văn, phân bố lao động đều phù hợp theo thời gian, và khai thác tận dụng tốt tiềm năng đất đai.